راز آزمایی،نوشته ای برنمایشگاه نقاشی امید حلاج در گالری آن چاپ شده در روزنامه شرق

نوشته ای برآثار امید حلاج با عنوان راز آزمایی – مریم امیرفرشی –اردیبهشت 1392

با ورود به نمایشگاه نقاشی های امید حلاج ،در گالریِ آن وارد دنیایی هم غریب و هم آشنا می شویم .عنوان نمایشگاه صرف نظر از برداشت اولیه و شخصی خودم از تماشای آن ها ، من را بر آن داشت که با تعمق در عنوان نمایشگاه و آثار، در رمز آزمایی وی، به شیوه خود شرکت کنم.

"نماد عددِ رمز است ،تنها وسیله گفتنِ چیزی است که به طریقه دیگر ، قابل فهم نیست .نماد هرگز به یک صورت بیان نمی شود .نماد اساسا با علامت فرق می کند ، علامت یک قرار دادِ اختیاری است که دال و مدلول ، نسبت به هم بیگانه اند ، در حالی که نماد از هم گونی ِ دال و مدلول پیش انگاشته ای دارد ، و آن را بر مبنای یک پویایی سازمان دهنده می داند .نماد ها خواسته های ما را به صورت ملموس در می آورند وبه منش و رفتارمان شکل می دهند .بیانی نمادین ، ترجمانِ کوشش انسان است ، برای پیدا کردن و مادیت بخشیدن به سرنوشتی ،که از ورای تاریکی هایی ،احاطه اش کرده اند.

نماد برای بیانِ معنی ،نه تنها به شیوه یی خاص ، با حجاب می پوشاند ،بلکه باز هم به شیوه یی خاص ، حجاب را کنار می زند .به زعمِ ژاک لکان، نماد گرایی ، یکی از سه زمینه اصلی است که در حیطه روانشناسی ، از تخیل و واقعیت متمایز است ونمایانگر نظام پدیده هایی است ،که وقتی به صورت زبان شکل گرفته باشد ، با روانکاوی در ارتباط است .برای فروید ،مجموعه نمادهایی با مفاهیم ثابت است ،که ممکن است در بروزات مختلفِ ناخود آگاه دیده شود. نماد گرایی ،مکتبی کلامی ،تاویلی ،فلسفی یا زیبایی شناختی به وجود می آورد که بر مبنای آن متون ِمذهبی وآثار هنری ،مفهومی ظاهری و عینی نخواهند داشت ، بلکه فقط بیانی نمادین و ذهنی از دراکه و تفکر خواهند بود.منطقِ نماد نظمی عقلایی ندارد ،نماد را نمی توان با کاهش تدریجیِ آن ، به چیزی که خودِ آن نیست،شناخت" (فرهنگ نماد ها ،ژان شوالیه –آلن گربران،ترجمه سودابه فضایلی ،پیشگفتار).

تعریف برخی از نماد ها در آثارحلاج :

"اسب :در ذهن ِ تمامی اقوام ، اسب را در اصل با ظلمتِ جهانِ اهریمنی (ختونیایی )مرتبط می دانند ، زیرا که می جهد و یورتمه می رود چون خون در رگ ها ، در اعماق زمین یا دریا ، ، نمونه ازلی است که گه گاه حامل مرگ است و گاه زندگی ، نابود گر و یا فاتح و در آب مغذی و یا خفه کننده .اسب سفید نشان گر غریزه مهار شده ومطیع است ..در آسیای صغیر انسان به عنوان موجود تسخیر شده ، خود تبدیل به اسب می شود تا روح بر او سوار شود .و در یونان رویای اسب را در خواب ، علامت مرگ می دانند.

آهو:در اساطیریونان ،ماده آهو مختص به هرا ،ایزد بانوی عشق و ازدواج است و به قول ژان پل نمادِاسطوره ایی نر وماده و اسمان و زمین است.

خرگوش:این حیوان رمز بار و ماه به خدا بانوی پیرِزمین – مادر وابسته اند و به نماد گراییِ آبِ بارورکننده و زاینده ،به گیاهان ،به تجدید ِدایمی زندگی ،با تمام اشکالش بستگی دارند.

سگ:در اساطیر جهان در ارتباط با جهنم ، مرگ و عالم زیرین است .نماد پیچیده سگ در نظر اول بسته به عناصر سه گانه آب ، خاک و ماه است که مفاهیمی پنهانی و زنانه دارند که هم نباتی ، هم جنسی ،هم پیش گویانه و هم به معنای ناخود آگاه است .سگ بلدِ انسان در شب مرگ است . سیزدهمین صورت فلکی مکزیکی ، به عنوان مرگ ،عالمِ زیرین و همچنین آغاز و تجدید تفسیر می شود .

معلق :بر خلاف بند بازی که نمادِ رهایی از قوانین معموله ،از جمله قوه ثقل و قوانین اجتماعی است ، آدم واژگون نمادی است با مفهومی مذهبی .این آدم به طرف بالا نمی رود بلکه به طرف عالم زیرین ، عالم پست و ظلمانی می رود. تعلیق نماد شکست و ویرانی در یک مبارزه اخلاقی با خود محسوب می شود ،شکست خطاکار با سرنگون شدن فاتح نشان داده می شود،در واقع گناهکار یک سرنگون است". (فرهنگ نماد ها ،ژان شوالیه –آلن گربران،ترجمه سودابه فضایلی ).

شکل ها و عناصر در آثار حلاج چون نخ آریادنه در دست تماشاگرِ آثار قرار می گیرد تا او را در حلقه های تاریک و پیچ در پیچ ِذهن ِ نقاش ، راهنما باشد .جایی شبیه به برزخ است ، جایی به دوزخ ، جایی به نظرم زمان و مکان یخ زده و انسانِ هبوط کرده و مسخ شده و رنج دیده در آن رها شده است . اما همه جا مملو از انرژی های بصری شامل رنگ ، بافت و سطوح پر هیاهوست که شاید به مفهوم آخر الزمانی ، در آن ها دامن می زند و مخاطب فراخورِ تجربه زیسته خود آگاه و ناخود آگاه خود ، برداشتی متفاوت از آن ها داشته و در دنیایی ورود می کند که برای او غریب ، آشنا ، ترسناک ، موهوم ،ازلی یا ابدی است.حلاج در آثار خود با ایجاد فضایی سهل و ممتنع مخاطب را در تعلیق قرار داده، چرا که رمز گشایی برای مخاطب نه با ارجاع به مفاهیم امروزی و حتی سنت ،و نه حتی ناخود آگاه فردی ،بلکه با غور کردن در مفاهیمی بنیادی تر و یا شاید اسطوره ای ،امکان پذیر است ،که خودِ این ویژگی به انتزاعی شدنِ آثار دامن زده و مخاطب رادر این رمز آزمایی مردود می نماید.